Este trabajo analiza la calidad del empleo en España y sus comunidades autónomas a lo largo del periodo 2007 - 2022 mediante un índice sintético que recoge el comportamiento de 18 indicadores correspondientes a 5 dimensiones: seguridad y ética; salario y beneficios; duración del trabajo y conciliación; protección; y motivación. Los resultados muestran que el índice, tras superar el impacto de la Gran Recesión y la COVID- 19 , se encuentra actualmente en niveles máximos del periodo considerado, con una mejora moderada respecto a 2007 de 3 , 1 puntos. A nivel territorial se observa un nítido patrón de desigualdad persistente a lo largo del periodo. Todas las regiones, salvo Extremadura , han mejorado respecto a 2007 y País Vasco , Madrid , Cataluña , Navarra y La Rioja muestran los mayores niveles de calidad del empleo. 

Palabras crave: Calidade do emprego, índice sintético, temporalidade, benestar

This work analyzes the quality of employment in Spain and its autonomous communities throughout the period 2007 - 2022 using a synthetic index that includes the behavior of 18 indicators corresponding to 5 dimensions: safety and ethics; salary and benefits; duration of work and conciliation; protection; and motivation. The results show that the index, after overcoming the impact of the Great Recession and COVID- 19 , is currently at maximum levels for the period considered, with a moderate improvement compared to 2007 of 3 . 1 points. At the territorial level, a clear pattern of persistent inequality is observed throughout the period. All regions, except Extremadura , have improved compared to 2007 and the Basque Country, Madrid , Catalonia, Navarra and La Rioja show the highest levels of employment quality.

A calidade do emprego é sen dúbida un factor esencial para o benestar dos individuos e as sociedades e a súa importancia resulta cada vez máis evidente para os gobernos, os axentes sociais e a cidadanía en xeral. Por outra banda, a calidade do emprego depende dun amplo conxunto de factores. Isto fai que, máis aló dunha certa visión global que todos poidan compartir sobre a súa definición, a súa medición resulte unha tarefa complexa, ao ser diversos os aspectos do emprego que inflúen na súa calidade e a súa relevancia e mesmo o signo positivo ou negativo do impacto dalgúns deles poden variar segundo o punto de vista adoptado (traballador individual, empresa ou sociedade no seu conxunto). En definitiva, o carácter multidimensional da calidade do emprego dificulta a súa medición e os datos neste caso, como en tantos outros, son un requisito básico para calquera análise rigorosa do fenómeno. Este traballo presenta algúns resultados sobre a calidade do emprego e as súas comunidades autónomas baseados nunha análise recente do caso español (Serrano, Adoitar e Pascual 2023 ) a partir dunha medición da calidade do emprego acorde aos criterios dos máis recentes marcos analíticos desenvolvidos a nivel internacional, asumindo as súas múltiples dimensións e adoptando o punto de vista do traballador.

O desenvolvemento deses marcos analíticos hai que situalo na crecente relevancia da cuestión da calidade do emprego dentro do debate social, nun contexto no que o obxectivo do pleno emprego pasou a ser complementado cada vez máis coa preocupación polos aspectos relativos á súa calidade. O obxectivo de mellorar nese ámbito converteuse nun dos elementos habituais das axendas dos gobernos, pasando a ser incluído de modo regular como unha das liñas básicas das políticas económicas e sociais, orientadas cada vez en maior medida a conseguir crear emprego de calidade para todos nunha contorna laboral cada vez máis cambiante (Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económicos, OCDE 2020 ).

Esta evolución levou ao recoñecemento da necesidade de poder analizar o fenómeno e que isto requiría dispor de marcos analíticos apropiados. Como resultado diso os organismos internacionais han dedicado notables esforzos a desenvolver marcos conceptuais apropiados, definindo sistemas de indicadores que permitan aproximar a calidade do emprego e, por tanto, fagan posible seguir a súa evolución a partir das fontes estatísticas existentes, todo iso con suficientes garantías de comparabilidad entre economías.

No caso concreto de España, país desenvolvido e membro da Unión Europea, as iniciativas máis destacables son as relativas ao traballo do OCDE no campo da medición da calidade do emprego e os sistemas de indicadores de Eurostat para os países da Unión Europea e do INE para o caso español. Estes inscríbense no marco desenvolvido pola Comisión Económica das Nacións Unidas para Europa con vistas á análise da calidade do emprego (UNECE 2015 ) e, en última instancia, están inspirados nas recomendacións do informe Stiglitz-Sen-Fitoussi para á medición do progreso social e económico (Stiglitz, Sen e Fitoussi 2009 ). A seguir, e antes de pasar ao exame concreto da calidade do emprego nas comunidades autónomas españolas, exponse de modo sucinto algúns dos seus trazos básicos.

O marco desenvolvido polo OCDE considera tres dimensións do traballo que afectan o benestar individual do traballador e son relevantes para a política económica: o salario (earnings quality); a seguridade do mercado laboral (labour market security); e a contorna de traballo (quality of the working environment). O OCDE aproxima a calidade salarial a partir do salario medio e da desigualdade na distribución salarial. O indicador de seguridade mostra a probabilidade de perder o emprego e o custo que esa eventualidade tería para o traballador tendo conta a duración esperada do desemprego e as características das prestacións por desemprego. Finalmente, o indicador da contorna de traballo capta outro tipo de características do emprego (natureza e contido do traballo, horarios, relacións no posto de traballo, etc.). A partir dese tres indicadores o OCDE elabora un índice sintético de tensión laboral (job strain) que mostra a porcentaxe de traballadores con postos de traballo caracterizados por altos niveis de esixencia laboral (job demands), tales como ter horarios longos e pouco flexibles ou factores substanciais de risco físico e para a saúde, e poucos recursos para facerlles fronte (job resources). Estes recursos inclúen cuestións como o grao de autonomía no traballo, as oportunidades formativas, a colaboración por parte de compañeiros e supervisores ou a existencia de expectativas de promoción.

O informe Stiglitz-Sen-Fitoussi ( 2009 ), moi influente no ámbito da medición do progreso social e económico, expón a necesidade de ir máis aló de variables como a renda per cápita, baseadas en macromagnitudes procedentes da Contabilidade Nacional convencional como o produto interior bruto (PIB). No seu lugar, propón un enfoque multidimensional para cuantificar o progreso das sociedades, considerando tamén variables non monetarias. En particular, un dos apartados do informe inclúe cuestións relacionadas coa medición multidimensional da calidade de vida dos individuos. Neste sentido, trátase dunha aproximación que supera en amplitude de perspectiva a outras iniciativas previas relevantes neste ámbito, como o Índice de Desenvolvemento Humano da ONU. Seguindo as liñas mestras propostas por ese informe, a Comisión Económica das Nacións Unidas para Europa (UNECE 2015 ) liderou o desenvolvemento dun marco analítico para obter unha aproximación global e obxectiva á medición da calidade do emprego nas súas múltiples dimensións (Eurostat 2023 a). 

Eurostat adaptou ese marco da UNECE para o caso particular dos países europeos, contemplando un conxunto máis limitado de indicadores 42 relevantes para o caso de economías desenvolvidas como é España (Eurostat 2023 b). Hai que sinalar que a imaxe do caso español que se deriva dese conxunto de indicadores caracterízase en xeral, do mesmo xeito que pasa cos indicadores do OCDE, por unha menor calidade do emprego que a media, aínda que cunha notable heteroxeneidade segundo o indicador de que se trate.

Finalmente, no caso particular de España e as súas comunidades autónomas, cabe sinalar o desenvolvemento por parte do INE do seu sistema de indicadores de calidade de vida. Este sistema é acorde cos principios do informe Stiglitz-Sen-Fitoussi e os criterios de Eurostat. Este sistema de Indicadores de Calidade de Vida ofrece información a nivel de comunidade autónoma e inclúe 60 indicadores e contempla nove dimensións: 1 ) condicións materiais de vida; 2 ) traballo; 3 ) saúde; 4 ) educación; 5 ) lecer e relacións sociais; 6 ) seguridade física e persoal; 7 ) gobernación e dereitos básicos; 8 ) contorna e medioambiente; e 9 ) experiencia xeral da vida. 

A dimensión traballo distingue, á súa vez, dúas subdimensiones: cantidade e calidade. A cantidade inclúe tres indicadores típicos de participación no mercado de traballo (taxa de emprego, considerada ademais polo INE como indicador principal de cantidade; taxa de paro e taxa de paro de longa duración), así como un indicador de subempleo (porcentaxe de emprego involuntario a tempo parcial). A segunda subdimensión, que trata de reflectir a calidade do emprego, inclúe catro indicadores, dous deles asociados á inseguridade económica e psíquica do traballador (porcentaxe de asalariados con salarios baixos, taxa de temporalidade), outro relacionado coa conciliación do traballo e a vida persoal (porcentaxe de traballadores con xornadas longas) e un cuarto indicador (considerado polo INE, ademais, como o indicador principal de calidade) que reflicte a opinión dos traballadores respecto da satisfacción co traballo. 

Hai que facer notar que o INE, aínda que ofrece tamén indicadores sintéticos a nivel global de calidade de vida e de cada unha das 9 dimensións, non presenta ningún indicador por subdimensión e, por tanto, non ofrece aínda ningún indicador sintético específico de calidade do emprego. 

Como se sinalou anteriormente, a calidade do emprego pode parecer en principio un concepto claro. Con todo, a súa definición concreta para que o concepto resulte operativo na práctica resulta máis complicada e, ademais, non está libre en certa medida de xuízos de valor. A dificultade increméntase cando se pretende expor unha definición que faga posible a medición da calidade do emprego a partir das fontes estatísticas dispoñibles a nivel rexional en España.

En primeiro lugar, tanto o propio concepto de calidade do emprego como a selección das características relevantes para medir a dita calidade poden depender do punto de vista que se adopte. Por exemplo, empresarios e traballadores poden ter perspectivas distintas sobre a calidade global dun emprego ou respecto dalgunhas das súas dimensións específicas máis concretas (por exemplo, horarios pouco habituais, salarios, posibilidades de conciliación, etc.). Do mesmo xeito, a percepción acerca de que constitúe ou non un emprego de calidade tamén pode variar de modo notablemente significativo entre territorios e momentos do tempo, segundo o grao de desenvolvemento alcanzado ou segundo a fase do ciclo económico de que se trate. 

Todos os marcos analíticos para a calidade do emprego discutidos previamente (OCDE, Eurostat, INE) tenden a adoptar de modo prioritario o punto de vista do traballador e inclúen sobre todo aspectos do emprego relacionados co seu benestar individual. En calquera caso, hai que ter presente que toda valoración sobre a calidade do emprego incorpora sempre en maior ou menor grao un compoñente subxectivo. Unha determinada característica dun emprego pode ser moi importante para un traballador e selo moito menos para outro. Mesmo no que respecta a unha mesma dimensión da calidade do emprego, situacións que resultan satisfactorias para un traballador poden non selo tanto para outros. Por exemplo, o salario pode ser fundamental para algunhas persoas e a posibilidade de flexibilidade para outras. Do mesmo xeito, un traballo con xornada a tempo parcial pode ser o preferido por algunhas persoas, mentres que para outras tan só constitúe un mal menor en comparación con carecer de emprego. 

Por otra parte, el carácter multidimensional debería ser un elemento básico en cualquier aproximación satisfactoria al análisis de la calidad del empleo. La calidad del empleo depende de diversos aspectos y, por tanto, el análisis debe procurar tener en cuenta todas esas dimensiones en la medida que resulte factible. Esto aumenta la complejidad de la tarea, ya que esas diferentes dimensiones de la calidad del empleo afectan al bienestar de los trabajadores por vías diversas, sin que sea sencillo establecer relaciones jerárquicas respecto a la importancia de cada una de ellas. Mientras algunas dimensiones pueden estar relacionadas entre sí, a veces en sentido positivo y otras en sentido negativo, otras pueden mostrar comportamientos bastante o completamente independientes entre ellas. No resulta extraño que un empleo pueda ofrecer características relativamente favorables en unos aspectos y relativamente desfavorables en otros. En definitiva, hay que ser conscientes de que difícilmente un indicador parcial va a ser capaz de mostrar por sí solo una imagen adecuada de la calidad global del empleo. 

Ademais, a revisión de experiencias previas sobre medición da calidade do emprego mostra que resulta aconsellable combinar indicadores obxectivos, que mostren a situación real nalgún ámbito (como o salario, a porcentaxe de temporalidade, etc.) con outros que reflictan a percepción que os propios traballadores teñen e que aproximen o grao de desaxuste entre as características do emprego e as características, capacidades e preferencias dos traballadores.

Isto fai conveniente manexar un conxunto amplo de indicadores que mostren as diversas dimensións da calidade para aproximar mellor a realidade da situación e a súa evolución temporal. Por outra banda, esa riqueza informativa pode dificultar a obtención dunha imaxe global da calidade do emprego nun territorio, facendo que as árbores non deixen ver o bosque. Por ese motivo a elaboración dun índice sintético de calidade do emprego a partir dos indicadores habituais constitúe unha ferramenta útil, complementaria ao sempre necesaria análise múltiple dos aspectos individuais. Ese é, por exemplo, o enfoque adoptado en Serrano, Adoitar e Pascual ( 2023 ), que analiza ao redor de indicadores 40 de calidade para as comunidades autónomas, combinando indicadores de características obxectivas dos empregos con outros de axuste respecto das características e preferencias dos traballadores, e ademais ofrece un indicador sintético.

Isto supuxo ter en conta características do emprego tan diversas como os aspectos salariais, o tipo de contrato e de xornada, os horarios, a exposición a riscos laborais e sanitarios, as posibilidades de conciliación, a clase de ocupación que se desenvolve ou a satisfacción experimentada no traballo, entre outros. Ademais, a correspondencia entre esas características do emprego e as preferencias e características dos individuos considerouse como outro aspecto adicional da calidade do emprego. Para iso tivéronse en conta cuestiones como os motivos do emprego a tempo parcial ou temporal, o grao de axuste entre requirimentos do posto e a formación do traballador, a satisfacción respecto dos horarios ou o desexo de cambiar de traballo, indicativo de insatisfacción co emprego actual, entre outras.

No ámbito da calidade do emprego Eurostat remítese ao marco establecido por UNECE como punto de partida adecuado para medir a súa calidade (Eurostat 2023 b). Este organismo elaborou o Handbook on Measuring Quality of Employment (UNECE 2015 ), un manual de referencia que trata de ser comprehensivo e inclúe un amplo espectro de indicadores agrupados en sete dimensións: i) seguridade e ética no traballo, ii) ingresos e beneficios do emprego, iii) tempo de traballo e conciliación da vida laboral e familiar, iv) seguridade do emprego e protección social, v) diálogo social, vin) desenvolvemento de habilidades e adestramento e vii) relacións laborais e motivación laboral.

O Índice de Calidade do Emprego (ICE) utilizado na análise rexional do caso español enmárcase nese enfoque e, en particular, constrúese a partir de indicadores 18 de emprego para os que existe información a nivel de comunidade autónoma, agrupados ao redor de dimensións 5 (cadro 1 ).Na selección de indicadores ¹  e a elaboración do índice seguíronse os criterios de simplicidade e interpretabilidad, tratando de que o número de indicadores non fose excesivamente elevado, pero captando a esencia da calidade do emprego e procurando evitar as duplicidades ²  

O método de normalización da información realizouse mediante números índice ³  que toman como referencia o valor de España en para 2007 cada un dos indicadores. A elección de como 2007 base parece razoable dado que ese ano representou a situación máis favorable do mercado de traballo español dos últimos 40 anos, xusto antes do inicio da Gran Recesión e tras unha das expansións máis dilatadas da economía española. Este método permite a comparabilidad entre rexións e á vez a análise da evolución temporal.

Así es posible ver hasta qué punto las regiones han mejorado o empeorado respecto de ellas mismas y también si han convergido o divergido respecto de la media nacional. En cuanto a la agregación, se ha optado por una media aritmética de todas las dimensiones, donde todos los indicadores tienen la misma ponderación (equiponderación) ⁴ .

A evolución do índice de calidade do emprego para o conxunto de España móstrase no (gráfico 1 ). Como pode observarse, na actualidade sitúase en niveis próximos aos máximos do período 2007 - 2022 , cun valor de , 103 1 , isto é, cun aumento acumulado do 3 , 1 % respecto da situación en . 2007 A dinámica seguida mostra un prolongado estancamento entre 2011 e 2019 , momento a partir do cal se retoma a senda de avance. Trátase dun comportamento coherente coa habitual mellora aparente dalgunhas dimensións da calidade do emprego típica das fases iniciais de crise económica en España. Como é ben sabido, no caso español as empresas tenderon a concentrar os axustes de persoal ao comezo das crises nos empregos máis temporais, afectando por tanto máis aos traballadores con menor antigüidade e menos capital humano específico. O índice de calidade reflicte ese comportamento cíclico da calidade, un tanto paradoxal pero habitual no pasado recente do caso español, en cada inicio de crise. Algo así ocorre primeiro en - 2008 2009 e posteriormente en , 2020 ano da pandemia.

Pasando ao aspecto territorial, o índice mostra apreciables diferenzas de calidade entre as diferentes comunidades autónomas (gráfico 2 ). En comparación co valor 100 de referencia (que reflicte a situación do conxunto de España en ), 2007 País Vasco , Madrid , Cataluña , Navarra e La Rioja mostran o maior nivel de maior calidade do emprego en . 2022 Todas elas sitúanse por encima da media nacional de e, 2022 por suposto, de . 2007 No polo oposto sitúanse Canarias e as rexións do sur peninsular, cunha situación menos favorable. Nalgunhas delas a calidade do emprego é mesmo inferior á media nacional de .. 2007

A maior diferenza de calidade rexístrase actualmente entre País Vasco ( 107 , 4 ) e Extremadura ( 98 , 8 ). Por outra banda, como pode observarse no gráfico, o actual patrón territorial de calidade do emprego é similar en termos relativos ao 2007 de , aínda que se constata un leve incremento do grao de desigualdade relativa (o coeficiente de variación rexional do índice de calidade crece do 0 , 023 de 2007 0 ao , 025 de ). 2022 En calquera caso, en xeral as comunidades presentan avances en materia de calidade do emprego ao longo do período analizado, con índices máis altos en que 2022 en . 2007 A única excepción constitúea o caso de , Extremadura xa que nesta comunidade rexístrase un lixeiro descenso respecto do seu valor de . 2007 Dentro desa tónica de mellora, os maiores avances obsérvanse en , Cataluña Murcia e Castilla-La Mancha (con aumentos acumulados de máis de , 3 5 puntos), mentres que os menores corresponden a comunidades como Canarias , Cantabria e Aragón (que rexistran incrementos ao redor dos 2 puntos entre 2007 e 2022 ).

Unha análise máis detallada dos compoñentes do índice mostra que o avance foi bastante xeneralizado, xa que se produciron melloras respecto de en 2007 todas elas menos no ámbito de duración do traballo e conciliación (gráfico 3 ). Por exemplo, o indicador de seguridade e ética crece ata situarse en 2022 102 en , 8 ; o de salarios ata 102 , 5 ; o de protección ata 107 , 7 e o de motivación ata 102 , 7 . Pola contra o índice de duración do traballo e conciliación descende lixeiramente en comparación con ata 2007 99 , 8 .

Por outra banda, a heteroxeneidade é un trazo común a todas as dimensións da calidade, observándose diferenzas relevantes entre as rexións nos diferentes compoñentes.A maior desigualdade relativa entre comunidades autónomas dáse nas dimensións de salarios e de motivación, con coeficientes de variación rexional por encima de , 0 05 . Polo contario a desigualdade é máis moderada na dimensión de seguridade e ética e a de protección, con coeficientes de variación que se sitúan por baixo de , 0 02 , menos da metade que os anteriores.

En xeral, a maioría de comunidades tenden a mostrar avances en cada unha do cinco dimensións consideradas. Estes avances resultan especialmente intensos e mostran un carácter máis xeral na dimensión de protección. Pola contra, non resultan estraños os retrocesos no índice de motivación e no de duración do traballo e conciliación, aínda que en xeral trátese case sempre de descensos de magnitude moderada. 

En definitiva, os índices por dimensión ofrecen unha imaxe diversa do patrón territorial de diferenzas de calidade e confirman a conveniencia de ter presente o seu carácter multidimensional. Non é estraño atopar comunidades cunha posición moi favorable nalgúns aspectos que, pola contra, ofrecen un desempeño relativo bastante discreto noutros. É por pór un exemplo o caso de , Madrid que destaca en materia salarial e en motivación, pero non tanto en duración do traballo e conciliación. Pola súa banda, Extremadura e Castilla-La Mancha teñen bos índices en seguridade e ética, en boa medida polas súas pequenas brechas de xénero, pero no resto de dimensións os seus índices atópanse entre os máis baixos.
 

No caso de España e as súas comunidades autónomas, con taxas de paro aínda elevadas e por encima do habitual nos países da súa contorna, lograr o pleno emprego ha de continuar sendo un obxectivo central da estratexia de política económica. Con todo, ese obxectivo debe combinarse coa mellora da calidade do emprego, un asunto de crecente importancia social cuxa relevancia non fixo senón aumentar tras a experiencia da pandemia da COVID- 19 . Naturalmente, a existencia de emprego é unha condición necesaria previa para poder empezar a falar da súa calidade, pero a idea de que a calidade do emprego é un elemento crave para o benestar persoal e social está cada vez máis presente, afectando en maior medida as decisións de gobernos, empresas e traballadores. 

Como vimos, a calidade do emprego é un fenómeno complexo e difícil de facer operativo polo seu carácter multidimensional. O emprego ten moitas facetas e cada unha delas inflúe na súa calidade en maior ou menor grao. Cando se adopta esa perspectiva global, os resultados indican que a calidade mellorou moderadamente respecto ao ano 2007 , situación previa á Gran Recesión e o momento máis parecido a unha situación de pleno emprego que se viu en España no últimos corenta anos. Tamén permite apreciar claras diferenzas entre os efectos da Gran Recesión e a crise da COVID- 19 en termos de calidade do emprego. En aínda 2019 non se recuperou o nivel de calidade do emprego de , 2009 mentres que en xa 2022 se superou o retroceso de . 2021 Ese dobre trazo, mellora entre 2007 e 2022 e máis pronta recuperación tras a COVID, presenta un carácter xeral a nivel de comunidade autónoma. 

Por outra banda, o índice de calidade debuxa un patrón claro de diferenzas territoriais que, ademais, resulta notablemente persistente ao longo do tempo e coherente co observado noutros ámbitos do desenvolvemento social e económico. En termos de calidade global do emprego os maiores niveis danse no País Vasco , Madrid , Cataluña , Navarra e La Rioja , fronte a unha situación menos favorable en e Canarias as rexións do sur peninsular. En particular, a análise da relación entre calidade do emprego e outras variables socioeconómicas de interese pon de manifesto que os índices rexionais de calidade do emprego mostran unha elevada correspondencia con outros indicadores básicos de benestar e desenvolvemento económico, como a renda per cápita. Este trazo contrasta, por exemplo, co que ocorre cando se comparan esas variables co indicador principal de calidade do traballo do sistema de indicadores de calidade de vida do INE (que situaría a líder Canarias en calidade e ao País Vasco e Madrid no grupo de menor calidade).

Hai dous aspectos finais a destacar das análises realizadas para o caso das comunidades autónomas facendo uso dese índice. En primeiro lugar, apréciase unha forte relación positiva coa calidade do emprego da especialización produtiva e a formación dos traballadores da rexión. Estes factores aparecen, por tanto, como dous determinantes fundamentais das diferenzas rexionais de calidade do emprego e, por tanto, como pancas para mellorar nese ámbito. En segundo lugar, as comunidades cun emprego de maior calidade son, en xeral, as que teñen taxas de actividade e emprego máis elevadas e, sobre todo, taxas de paro máis baixas. Isto é relevante porque implica que a mellora da calidade do emprego en España non tería por que entrar en conflito coa necesidade de seguir diminuíndo a taxa de paro. Noutras palabras, a creación de máis emprego non tería que pasar necesariamente polo recurso a empregos de baixa calidade.

En calquera caso, convén non esquecer que a calidade do emprego vai depender dun conxunto complexo de factores de natureza diversa sobre os que a capacidade de influír das autoridades é bastante dispar, como o clima económico do momento, o marco institucional e regulatorio do mercado de traballo, as características do tecido produtivo ou a formación dos traballadores. A situación de cada comunidade neses aspectos condicionou no pasado, condiciona no presente e vai seguir condicionando no futuro a calidade do seu emprego.
 

EUROSTAT. Labour market. Information on data. Quality of employment. Luxemburgo: Comisión Europea. Disponible en:https://ec.europa.eu/eurostat/web/labour-market/information-data/quality-employment[consulta: diciembre de 2023 a].

Quality of employment. UNECE framework. Luxemburgo: Comisión Europea. Disponible en: https://ec.europa.eu/eurostat/documents/ 341520 / 8195276 /Quality+of+employment_UNECE+Framework.pdf/b 8 ff 01 d 0 - 5 c 40 -bb 79 -f 9 a 2 -d 43 a 5 d 2 ba 1 e 6 ?t= 1673274377303 [consulta: diciembre de 2023 b].

FREY, C. B. y M. A. OSBORNE ( 2017 ). «The future of employment: how susceptible are jobs to computerization?». Technological Forecasting and Social Change 114 : 254 - 280 . Disponible en: https://doi.org/ 10 . 1016 /j.techfore. 2016 . 08 . 019 .

INE Indicadores de Calidade de Vida (ICV). Madrid . Dispoñible en: https://www.ine.es/ss/satellite?L=é_É&c=INEPublicacion_C&cid= 1259937499084 &p= 1254735110672 &pagename=ProductosYServicios% 2 FPYSLayout&param 1 =PYSDetalleGratuitas[consulta: decembro de ].. 2023

OCDE (Organización para a Cooperación e Desenvolvemento Económicos) ( 2020 ). How's life? 2020 : measuring well-being. París: OECD Publishing. Dispoñible en: https://doi.org/ 10 . 1787 / 9870 c 393 -en.

SERRANO, L. (dir.), Á. ADOITAR e F. PASCUAL ( 2023 ). A calidade do emprego en España e as súas comunidades autónomas. Madrid : Fundación Ramón Areces.

STIGLITZ, J. E., A. SEN y J. P. FITOUSSI ( 2009 ). Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress. París. Disponible en: https://ec.europa.eu/eurostat/documents/ 8131721 / 8131772 /Stiglitz-Sen-Fitoussi-Commission-report.pdf.

UNECE (Comisión Económica das Nacións Unidas para Europa) ( 2015 ). Handbook on measuring quality of employment: a statistical framework. Nova York: Xenebra: Nacións Unidas. Dispoñible en: https://unece.org/statistics/publications/handbook-measuring-quality-employment.